सेतीको क्षेती

लोपउन्मुख जाती सोनाहा

लोपउन्मुख जाती सोनाहा 

प्रशस्त धान फल्ने राजापुरको पाताभारमा छ कमला सोनाहाको घर । अरु मानिसले अन्न भण्डार मान्ने बर्दियामै बसेपनि कमलाको खेतीपाती छैन । आठ जनाको परिवार पाल्न उनी घर छेउबाट बग्ने कर्णाली नदीमा भर पर्छिन ।

कमला सोनाहा
घरमा केही हुदैन । खेती किसानी छैन । एक कठ्ठामा कहाँ पुग्छ खान । आठ परियार ।

कमला जस्तै १२ सय जति मानिसहरुको जीविका खोलाको वालुवामा सुन खोजेरै चल्छ । खोलामा सुन खोज्ने भएकैले उनीहरुलाई सोनाहा भन्ने गरिएको हो । अहिले सोनाहा जाति अस्तित्व लोप हुने अवस्थामा पुगेको छ । खोलाको बालुवामा सुन खोज्ने बाहेक माछा मार्नु उनीहरुको परिवार पाल्ने अर्को उपाय हो ।

कुनै समय सोनाहाहरु धेरै माछा र सुन पाइने खोलामा घुम्दै हिंड्थे । अनि खोलाकै छउेछाउ बस्ने ठाँउ बनाउँथे । माछा र सुन पाइने खोला नै उनीहरुको जीवन थियो । तर अहिले समय फेरिएको छ । दिनरात बिना रोकावट हिंडडुल गर्न पाइने ठाँउमा तारबार लागेको छ । खोला र वनक्षेत्र कतै निकुञ्ज बनेको छ, कतै सामुदायिक वन । सबैका आफ्नै सिमाना छन, अनि त्यही अनुसारका नियम बनेका छन् । वन र खोलालाई आफ्नो जीवन ठान्ने सोनाहाहरु अहिले तीनै ठाउँमा छिर्न नपाउने भएका छन । बर्षौ देखि घर ठानेको खोला पराइ भएको छ । साथिजस्तो वनक्षेत्र डरलाग्दो भएको छ ।

कमला सोनाहा ।
पहिले त दिन्थ्यो केही भन्दैनथ्यो । अहिले त निकुञ्ज लागि गयो । गाएर आफूलाई पनि डरलाग्छ ।

महेन्द्र सोनाहा
कोही धम्कि देखाउने कोही हप्काएर पनि गर्न नदिने । कोही अलिकता तरकारी माछा नख्वाए धम्क्याउने । सानो जाति भएपछि हेप्ने गरेका छन् ।
समिती पनि ठूला मान्छे पनि भन्छन् माछा साछा खुवाउ । लागि पछि ख्वाउने हो नलागे पछि । आफू खान सामस्या हुन्छ कहिले कही ।

हुनेखानेका लागि एक छाक माछा नै खुवाएको हो । तर सोनाहाका लागि भने त्यही माछा नै रुपैयाँ हो अन्न हो । यसरी परिवारको जीविकोपार्जन साधन नै सित्तैमा खुवाएर सकिएपछि उनीहरु संकटमा पर्दैछन ।

समयसँगै बनेका नियमले सोनाहाको जीवन फेरिंदैछ । खोलाकिनारमा घुमी हिंड्ने उनीहरु एकै ठाउँमा बसोबास गर्ने भएका छन । तर खानलाउन भने उनीहरु अझै पनि खोलामै निर्भर छन ।

महेन्द्र सोनाहा
हाम्रा पुर्बजहरु नदीको छेउछाउमा हुर्केको हौ । त्यही भएर नदीको छेउछाउ हुन्छौ । हाम्रो खेती नै हो । त्यही भएर हामी त खेतीको छेउछाउमा बस्ने प¥योनी । अरु खेतीबारी त छैन हाम्रो । हाम्रो खेती भनेकै यही हो माछा र सुन । यसैको आधारमा हामी बाँचेका छौ ।

कमला सोेनाहाको घरमा चार जना राम्रैसँग काम गर्ने उमेरका छन् । परिवारै मिलेर तीन दिनभरि वालुवा चाल्दा तीन सय रुपैयाँ बराबरको एकलाल सुन जम्मा हुन्छ । पुरै परिवारले महिना भरि काम गर्दा बढीमा तीन हजार रुपैयाँ सम्म कमाइ हुन्छ । यति पैसाले घरको सबै काम चलाउनु पर्छ ।

घरछउबाट बग्ने कर्णाली भन्दा बढी सुन र माछा पाइने खोला पनि छन् । तर त्यहाँ जान पाईदैन । कहिले काँही पुगी हाले निकुञ्जले समात्छ । गएको बर्ष कमलाको भाइ संरक्षित क्षेत्रको रुपमा रहेको बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज भित्र माछा मार्दै गर्दा समातिए । निकुञ्जले उनलाई झन्डै एक महिना थुनामा राख्यो । उनीहरुले अहिले सम्म एकमुष्ट नेदेखेको पाँच हजार रुपैयाँ तिर्नु प¥यो ।

कमला सोनाहा ।
तिनीहरुले त भयङ्कर पैसा तिरे । पाँचहजार हो क्यारे । दुई जानाले पाँचहजार तिरे ।

उनीहरु सुन खोज्दा बालुवा चाल्छन् र त्यही छाडिदिन्छन् । यसरी चालिएको बालुवा केही समय पछि पहिले कै अवस्थामा बस्छ । यसले खोलालाई कुनै क्षति पुर्याउँदैन । तर सोनाहाका यस्ता कुरा निकुञ्ज र सामुदायिक वनले पत्याउँदैन ।

महेन्द्र सोनाहा
वालुवा पनि लाग्दैनौ ढुङ्गा पनि लग्दैनौ लाने त त्यति न हो । अरु त त्यतै छाडि दिने हो ।

सुन खोज्ने कुरामा आपसी झगडा नहोस भनेर सोनाहाहरुले खोलाको बालुवा भएको गाउँ भागबन्डा गरेका छन । सबैले आफ्नो भागको खोलामा मात्र बालुवा चाल्न पाउँछन् । राजापुरमा बस्नेहरुका धान फल्ने मलिला खेत छन तर सोनाहाहरुका भने खेत होइन आफैंले भाग लगाएको खोलाको बगर छ ।

खुमलाल सोनाहा ।
त्यति खेर फिरी थियो । हाम्रो पुर्खाहरुले त्यही निर हामी बसेकै ठाँउमा सानो सानो झुप्रा पारेर बस्थे । गाउँमा नजानेबरु । नजिकै गाउँ भएपनि नदिमै डेरा पारेर बसने । जंगलमा पनि त्यसस्तो कटानी नगर्ने । बगरमा पानीले बगाउर ल्याएको रुखको हाँगा काटेर स्यानो स्यानो झुप्रो बनाउने । सुन चल्ने माछा मार्ने पहिले देखि । खेती तिर त्यति ध्यान दिएनन् । पहिला बासिन्दा पनि कम थियो भन्थे हाम्रा पुर्खाहरु । सबै भन्दा पहिला सोनाहाहरुले नै बस्थे ।

सुन खोजेरै .... बर्ष बिताएकी कमला आफैले भने जम्मा अढाई लालको फूली लगाएकी छिन् । उनले चालेको सुनबाट धेरैले आफ्नो शरीर सजाएका छन । कहिलेकाहीँ उनलाई पनि आफैले निकालेको सुन लाउने रहर लाग्छ ।

कमला सोनाहा ।
रहर लाग्दैन ? सुन बनाउने सुन बनाएपछि त पेटमा के हाल्ने । बच्चा पनि देख्नु प¥यो पेट पनि देख्नु प¥यो ।
मन त हुन्छ नी लाउने । रहर लाग्छ अब आफैले धोएको आफैले लाउने पाए राम्रो हुन्छ । मन त कति लाग्छ कति होइन ।
सुनै हो यो ढाइलाल । कानको होइन ।
पेटै त ठूलो हो । पेट नभरौ भने पेटले मान्दैन । हामी त एक दिन दुई दिन बसि हाल्छौ । बच्चाहरु कहाँ मान्छन् । बच्चा त ल्याउ ल्याउ भनेर भात आभा भन्छन् ।

सधैँ खान लाउनकै समस्या पर्ने सोनाहा थारुहरुसँग मिल्दाजुल्दा छन । उनीहरुको संस्कार र संस्कृति केही नजिक भएपनि सोनाहाहरुको इतिहास थारुको भन्दा पुरानो छ । भाषा र जीवनशैली फरक छ । फरक भाषा, संस्कृति र संस्कार भएकैले उनीहरु छुट्टै जनजातिमा गनिनु पर्ने हो । तर अहिलेसम्म उनीहरुलाई छुट्टै जनजातिको सुचिमा राखिएको छैन । राज्यले उनीहरुलाई बेग्लै पहिचान दिन सकेको छैन ।

खुमलाल सोनाहा ।
हाम्रो जाति पनि सुचिकृत पनि भाको छैन । थारु हो भन्छन् । थारुसँग हाम्रो भाषा मिल्दैन । पेशा मिल्दैन । रहनसहन पनि मिल्दैन । धेरै फरक छ थारुसँग तर थारुमा राख्नु भाछ उहाँहरुले ।

सोनाहामा आदिवासी जनजातिका धेरै गुण छन । त्यही गुण मध्ये एउटा हो, चाडवाडमा रमाइलो गर्ने । अरुबेला मनभरि दुःख बोके पनि चाडवाडमा उनीहरु सके सम्म रमाइलो गर्छन । आज फागु पुर्णिमा हो । यहाँ होलीको तयारी हुदैछ । यस चाडलाई उनीहरु बिशेष रुपले मनाउँछन् । रातभर नाचगान गर्दै गाउँ घुम्छन । यसरी होलीको दिन घरघरमा आउने टोलीलाई सकेको दक्षिणा दिने चलन छ ।

बर्दियाको राजापुर क्षेत्र सोनाहाहरुको बसोबास भएको क्षेत्र हो । यसबाहेक कन्चनपुरमा पनि सोनाहाको सानो बस्ती छ । तर कन्चनपुरका सोनाहा माछा मार्दैनन् र सुन पनि चाल्दैनन् ।

कुनै बेला निर्बाध रुपमा घुम्न पाइने खोला र जंगलमा बनेका नियमले सुन खोज्न र माछा मार्न नपाए पछि सोनाहालाई निक्कै समस्या परेको छ ।

सुदिप जान
बिगत चारपाँच बर्ष देखिको अनुभव सोनाहाहरुसँग हेर्दा चाही निकुञ्जसँगको द्धन्द्ध चाही हामीले बाहिरबाट हेर्दा चाही माछा मार्न दिएन सुन चाल्न दिएन भन्ने मात्रै छ । तर निकुञ्जको सामाजिक प्रभाव यसको ठूलो संस्कृति नै नास हुने एउटा पक्ष निकुञ्जको सामाजिक प्रभाव यसको एउटा पक्ष निकुञ्जको नीति अभ्यास पनि रैछ । किनभने जवजव सोनाहा खोला र सुन चाल्ने पेशा र माछा मार्ने पेशा हराउँदै उहाँहरुको संस्कृति पनि हराउँदै जान्छ । कति इन्डिया जानु पर्ने बाध्यता छ । इन्डिया प्रिपेशा गर्नु पर्ने अबस्था छ । उहाँहरुको पराम्परागत पेशामा रोक लाग्ने बितिक्कै महत्वपूर्ण कुराचाही पराम्परागत ज्ञान र अभ्यास पनि हराउँदैछ । त्यसैले सोनाहामा ठूलो चासो छ किनभने हाम्रो अस्तित्व पहिचान चाही खतारा छ भन्ने कुरा ।

नेपालले २०६४ सालमा आदिवासी जनजातीको हक अधिकारको सुरक्षा गर्ने आइएलओ महासन्धिमा हस्तक्षर गरेको छ । यो महासन्धी कार्यान्वयन गर्नु नेपाल सरकारको दायित्व हो । यसमा परापुर्व कालदेखि जल, जंगल र जमिनमा निर्भर आदिबासीलाई विस्थापित  गर्न नहुने कुरा प्रष्ट रुपमा लेखिएको छ । तर सरकारी नियमकै कारण अहिले सोनाहाहरुले निर्वाध रुपमा माछा मार्न र सुन चाल्न पाएका छैनन् ।

राजकुमार चौधरी
उहाँको जिबिकापार्जनको एउटा मात्र वय भनेको सुन चाल्न र माछा मार्न बाहेक केह िपनि भएको छैन । उहाँहरु भन्नु हुन्छ । हामीले कहिल्यै पनि जंगल फडानी गरेनौ । हाम्रो जिविका पार्जनको एक मात्र यही हो । यसमा हामीले पाउनु पर्छ । भन्ने एक मात्र माग हो । मलाइृ चाही आइएलओ १६९ ले पनि दिनै पर्छ । जस्को उहाँको अग्रधिकार छ । जल जमिन जंगलसँग प्रत्यक्ष सरोकार भएकोलाई बन्चित गर्न पाईदैन ।

हामीलाई यो महासन्धिले यो यो अधिकार दिएको छ भन्दा पनि हामीलाई थाहा छैन भन्ने कुराहरु निकुञ्जका प्रतिनिधिबाट सामुदायिक उपभोक्ताबाट आउँछ । त्यो चाही राम्रो हाइने जस्तो लाग्छ ।
अप्रत्यक्ष रुपमा सबै निकुञ्जकै बिकासको निम्ति वाताबरणको कुरा सामाजिक कुरा हुन्छन् कसरी निकुञ्जलाई फाइदा हुन्छ लागु त्यसरी नै लागु गरेको देखिन्छ । कुनै पनि पुर्बधार बनको छैन ।

आफ्नो जीवन धान्ने पेशामा अवरोध आएपछि सोनाहाहरुले पटकपटक बिरोध गरे । बिरोध साम्य पार्न उनीहरुलाई बिनारोकतोक माछा मार्न र सुन खोज्न दिइने भनियो । तर निकुञ्ज भित्र खोलामा माछा मार्ने लाइसेन्स दिदा भने थुप्रै सर्त राखियो ।

सोनाहालाई माछा मार्ने लाइसेन्स दिएको केही महिनामा निकुञ्जमा गैडा मारियो । गैंडा मारेको अभियोगमा दुई जना सोनाहा पक्राउ परे । त्यसपछि माछा मार्ने सबै लाइसेन्स नबिकरण नै गरिएन ।
खुमलाल सोनाहा ः
यो निकुञ्जले पनि माछा मान देको छैन । २०६४ सालमा लाइसेन्स दियो । बिचमा आएर गैडाको आरोप लगाएर आर्मीहरु पनि थिए मार्ने गिरोहमा । त्यसमा दुईवटा सोनाहा थिए । त्यसैले सबे सोनाहाको लाइसेन्स खोस्दे । त्यसपछि लाइसेन्स देको छैन । एकदम अप्ठ्यारो छ। जाल नाउहरु फुटाइदिन्छ । अनि यता तिर सामुदायिक जंगल पनि छन् । सामुदायिक जंगल पनि सुन चाल्न दिदैनन् ।

खोलासँग जीवन जोडिएका सोनाहाहरुको अस्तित्व संकटमा पर्दैछ । पुस्तौं पुस्ता देखिको सोनाहा र प्रकृतिसँगको समन्ध राज्यले टुटाउँदैछ ।

सुदिप जान
निकुञ्जले माछा मार्न नदिने यो पराम्परागत पेशालाई खोस्दिएको छ । अहिले भर्खर हेर्दा पनि सुन चाल्न पनि निकुञ्जले खोस्दिए । यो जिबिकाको मात्रै कुरा पनि होइन । जिबिका र संस्कृति एकदमै जोडिदिएको छ । सोनाहाको दृष्टिकोणबाट हेर्दा प्रकिति भनेको बाहिर उता निकुञ्ज र यो बाहिर बस्ति भन्ने नै होइन । मैले बुझेको ।
सोनाहाले प्रकृति बुझ्दाखेरी खोला जंगल आफ्नो जिबिका संस्कृति सबै जोडिएर हेर्छ । जीवनशैली रहनसहन उहाँहरुको दृष्टिकोण हेर्दाखेरी संस्कृति र प्रकृति चाही एउटै रैछ कुरा ।

सोनाहाहरु अहिले जीवन धान्ने विकल्पको खोजीमा छन् । आफुले बोल्दा कसैले नसुन्ने र आफ्नो पक्षमा बोलिदिने कोही नहुदा उनीहरु निरास छन् ।

राजकुमार चौधरी
निकुञ्जै भएपनि त्यहाँहरुको पेशाको जर्गेना हुनुपर्छ । हिजो देखि जुन उहाँहरुले परापुर्बक काल देखि जनजिबिकाको बाटो छ त्यसबाट चाही बन्चित गरिनु हुदैन ।

आर्थिक अबस्था निक्कै कमजोर भएका सोनाहाहरुसँग सम्पतीका नाममा टुडी भनिने सुन चाल्ने काठ, वालुवा छान्ने छबना र पानी हाल्ने ओदाना हुन्छ । अनि माछा मार्न चाहिने चौदी भनिने जाल उनीहरुको मुख्य सम्पत्ति हो । अलि धनिमानिसँग भने खोला वारपार गर्न चाहिने काठको लाउ अर्थात डुङ्गा पनि हुन्छ ।
माछा मारेर हाल्ने चोयाको जाडी बोकेर सोनाहाका बालबालिकाहरु खोलामै घुमिरहेका हुन्छन । उनीहरु बिद्यालय भर्ना त भएका छन् तर पढ्न भने जाँदैनन्् । बाबुआमासँगै माछा नमारे उनीहरुले भोकै बस्नुपर्ने हुन्छ ।

घुमीघुमी माछा मार्न र सुन खोज्न नपाउँदा घरछेको कर्णालीमा माछा र सुन दुवै घटिरहेको छ ।

कमला सोनाहा ।
नाउ समाएर लागि हाल्छन् । चौदी समाएर लगि हाल्छन् । नाउ र चौदी लगेपछि कस्मा माछा मार्ने ? सबै भन्दा हाम्रो ठूलो त्यही हो हो कि होइन । हाम्रो सबै भन्दा ठूलो त्यही हो ।

खोलामा पस्नै नपाएपछि उनीहरुको संस्कार मासिंदैछ, पहिचान हराउँदैछ । यस्तै अवस्था रहे केही बर्षमै सोनाहाको संस्कृति मेटिनेछ । अनि सोनाहाहरु पनि लोप हुनेछन् । आफ्नो छुट्टै परम्परा भएको यो जाति नै हराउने छ कहिल्यै नभेटिने गरि  ।

शैलुङको आलु

शैलुङको आलु

बमबहादुर तामाङ ः शैलुङस्वर – २, गोपेडाँडा, दोलखा
२.०० पहिले चाहि अब दुने भन्ने चलन थियो । आलु चाहि दुई मकै धान चाहि थोरै । हेला गरेर चाही भुस भाको धान दिन्थ्यो । अनि अहिले मकै सरी दिन्छन् यहाँ । पर्सी बीउको बेलामा त चामाल पनि लिएर आको हुन्छ । अनि त्यसरी बिक्री हुन्छ । २.३३
दश बर्ष अगिसम्म गोपेडाँडाका बमबहादुर तामाङ भदौ लागेपछि सकी नसकी आलुको भारी बोकेर ओरालो लाग्थे । बम बहादुर मात्रै होइन, दोलखा र रामेछापको शैलुङ क्षेत्रका धेरै किसानहरुलाई आलुसँग अन्न साट्नु पर्ने बाध्यता थियो । आलु लिएर सकी नसकी बेंशी र औलतिर जाँदा उनीहरुले निकै सास्ती भोग्नु पथ्र्यो । जाँदा आलु बोकर लाने अनि साटेर आएको धान मकै जस्ता अन्न बोकेर फर्कने काम निकै गारो थियो । त्यति मात्रै होइन, आलुसँग अन्न साट्न घरघरै धाउँदा सुन्नुपर्ने वचन पनि निकै पेचिलो हुन्थ्यो ।
बमबहादुर तामाङ ः शैलुङस्वर – २, गोपेडाँडा, दोलखा
७.१८ ए आमै ए बाबै आलु साट्नुहुन्छ भनेर सोध्थ्यौ हामी । अनि त्यसरी सोधेपछि साट्दैनौ साट्दैनौ भनेर भनिन्थ्यो । हिँसा गथ्र्यो । ले ले साट्छौ भनयो भने यस्तो कराई झुसी आलु लगेर मुसे धान हाल्दिथ्यो । अनि घरमा ल्याएर भारी आलु लिएर गयो भने देखि पाँचपाथी आउँथ्यो । कुटेर खान दुई छाकलाई पुग्दैनथ्यो । समस्याथ्यो । अहिले आलु ल्याएन भने चिन्ता छ । यही बिक्रि भैहाल्छ किन लानु प¥यो त्यल्लाई । ८.०६
तर अहिले समयले कोल्टो फेरेको छ । पहिला आलु लिएर मानिसहरु बेंशी झर्थे, अब आलु किन्न तलबाट मानिसहरु लेकतिर जान थालेका छन । शैलुङ क्षेत्र आलु धेरै फल्ने ठाउँ हो । यहाँको बारी आलुका लागि ज्यादै मलिलो छ । मकै, धान, कादो जस्ता अन्न बाली यहाँ फल्दै फल्दैन भने पनि हुन्छ ।
दश बर्ष अगिसम्म यहाँको आलुको बजार थिएन । अन्न खाने रहरले यहाँका मानिसहरुले बारीमा थोरै फले पनि मकै र कोदो जस्ता अन्न बाली लगाउन खोज्थे । तर अहिले यातायातको विकाससँगै यहाँको आलुले बजार पाएको छ । अनि आलु बेचेर चामल खान सकिने भएको छ । अब उनीहरुलाई आलु बोकेर बेंशीतिर जानु पनि पर्दैन ।
लेकमा फल्ने भएका कारण यहाँको आलु स्वादिलो छ । त्यसैले शैलुङ क्षेत्रको आलु सबैले मन पराउँछन । यहाँको आलु काठमाडौंको बजारसम्म सजिलै पुग्छ । काठमाडौंमा यो आलु मुडेको आलु का नामले बिक्छ । तर यो आलु मुडे कै चाहिँ होइन ।
बमबहादुर तामाङ ः शैलुङस्वर – २, गोपेडाँडा, दोलखा
६.३३ शैलुङको आलुलाई मुडेको भनेको हो । मुडेको आलु भन्ने चाहि जक्सन भरेको भएर चाहि मुडेको आलु भनिएको आलुचाहि यतैको हो । ६.४६
यहाँका मानिसहरुले घरखेतबाटै आलु बेचेर पैसा लिएको धेरै भएको छैन । केही समय अगिसम्म आलुलाई दुःख दिने बाली भनेर चिनिन्थ्यो । अन्नसँग साँटेर नसकिएको आलु बेच्न एक दिनको बाटो हिंडेर मुडे बजार सम्म पुग्नुपथ्र्यो । तर यही आलु अहिले पैसा कमाउने बाली भएको छ । त्यसैले यहाँका मानिसहरु अहिले अन्न बालीको साटो आलु र तरकारी खेतिमै जोड दिन थालेका छन ।
बमबहादुर तामाङ ः शैलुङस्वर – २, गोपेडाँडा, दोलखा
१.०५ पहिला मकै कोही रोप्थे त्यती फाइदा हुदैनथ्यो । अहिले आलुमा जोड देको चाहि आलुमा अलि फाइदा भएर गरिराखेको हो । सबै जनाले अलिे । अलिे काउलीहरु गजरहरु रोप्छ । यहाँ निर अहिले रोड आयो अहिले थिएन बेच्न पनि सकिन्नथ्यो । मुडे लान पथ्र्यो आलुबेच्नलाई । अहिले चाहि घर गाउँमै आउने भयो । रोड चाहि राम्रो भाको छैन यहाँ निर । १.५०
काठमाडौंबाट सिन्धुपाल्चोकको मुडे हुँदै शैलङ क्षेत्रको भैसे सम्म कच्चि सडक पुगेपछि यहाँको आलु सजिलै काठमाडौ सम्म पुग्यो । बाटो नराम्रो भएपनि यहाँको आलु लिनकै लागि धेरै ठूलासाना गाडि यो बाटोमा दौडिरहेका हुन्छन् ।
बसुन तामाङ ः शैलुङस्वर – १, दोलखा
२०.०० यो रोड आयो । गाडि आयो त्यसैले सजिलो भाये भनौ न । लगेर साट्ने अलिअलि बेच्ने दुःख त्यस्तै हो सबैको । अन्न हुदैनथ्यो घरमा त्यही त हो नी सबैथोका अबश्यक पर्ने । अब ठूलो कुरा अन्न नहुने अब अनि लग्यो ल्योयो त्यो खायो त्यस्तै त हो नी । २०.५१
बसुन तामाङले भर्खरै बारीबाट आलु खनिन । अब उनी यहाँ काउली फलाउने सुरमा छिन ।
शैलुङक्षेत्रका पाँडेखानी, झोरमनगाउँ, निङाले, ढुङ्गे, दुधपोखरीको फलाटे र रामेछापको डडुवा राम्ररी आलु फल्ने गाउँ हुन् । समुद्र सतहबाट दुइहजार मिटर भन्दा माथि बस्ने यहाँका मानिसहरुको जिवन निकै कष्टकर छ । तर अहिले बाटोले यहाँका मानिसलाई थोरै भएपनि राहत दिएको छ । बाटोकै कारण उनीहरुले फलाएको आलु, गाजर, मुला लगाएतका बालीले बजार पाएको छ । अनि उनीहरुको आम्दानी बढाएको छ ।
बमबहादुर तामाङ ः शैलुङस्वर – २, गोपेडाँडा, दोलखा
५.०० एक बर्षमा बढि बेच्ने हरुले दुइलाख तीनलाख सम्मको बेच्छ । आलु बेच्छ तल्लो स्तरको बेच्नेले चाहि ५० ६० हजार ३० ४० हजार ५ दस हजार सम्मको बेच्छ । ५.१५
पहिला आलु बोकरे घरघरै पुग्ने किसानकै घरमा अहिले आलु किन्ने मानिस आएका छन । तरपनि यहाँका किसानले उचित मुल्य भने पाएका छैनन । किसानबाट सस्तोमा किन्ने र व्यापारीले बढी नाफा खानाले यहाँको आलुले भनेजति मुल्य पाएको छैन । भैंसेमा एक धार्नी आलुको मुल्य ३५ रुपैयाँ छ । यही आलु काठमाडौंको बजारमा ८० रुपैयाँ धार्नीमा बिक्छ । त्यसैले किसानले अझै पनि आफ्नो उत्पादनको उचित मुल्य पाएका छैनन ।
डिभी ३
कान्छि तामाङ ः घ्याङसुकाठोकर – ९, कुने, दोलखा
१४.०० ठेगेदार निमुला घइमाघइमा घान्दे चुबेलारी निवाआरे चाहि निबाआरे । १४.१०
१४.२८ खेती बिसान गर्ने मानिसलाई जहिल्यै समस्यै समस्या हुन्छ नी । १४.३७

बिजुली बिनाको एसि स्कुल

बिजुली बिनाको एसि स्कुल

नेपालका धेरै गर्मी हुने ठाँउ मध्येको एउटा शहर, मध्य पश्चिम तराईको नेपालगञ्ज । यहाँ दिउँसोको तापक्रम 10 डिग्री सेल्सियस सम्म पुगेको भेटिएको छ । नेपालगञ्जबाट झन्डै २५ किलोमिटर टाढा छ, बर्दिया जिल्लाको जनतानगर गाउँ । यो गाउँ मुक्त कमैयाहरुको बस्ती भएको ठाउँ हो । यिनै मुक्त कमैयाहरुका बालबच्चाहरु पढ्छन, यहाँको मुक्तकमैया प्राथमिक बिद्यालयमा ।
गर्मीकै कारण तराइका धरै विद्यालयमा बिहान पढाइ हुन्छ । दिन तात्न लागेपछि स्कुल पनि बन्द हुन्छ ।
गर्मी हुने भए पनि तराईका धेरै बिद्यालयमा टिनकै छाना लगाइन्छ । तर जनतानगरको मुक्तकमैया प्राथमिक विद्यालय भवन र यसको छाना फरक छ । जस्तै गर्मीका बेला पनि यो घरभित्र छिर्दा चिसो हुन्छ । अनि चिसोमा भने बाहिर भन्दा न्यानो हुन्छ । त्यसैले यो भवनको नाम नै एसी भवन । एसि भवनमा बस्न विद्यार्थीहरु निकै मन पराउँछन ।
यो भवन गर्मीमा चिसो र ठण्डीमा तातो हुने कारण यसको वनावट हो । यो भवनको छानामा टिन ओडाइएको छैन । यहाँ त घाँस उमारिएको माटोको छानो छ । भवनको पर्खाल माटोले आधा पुरिएको छ । कोठामा हावा छिरोस भनेर छाना भन्दा मुनी एक एक फिटको दुरीमा भ्यान्टिलेसन राखिएको छ ।
यो भवनका कोठाको तापक्रम अन्तका कोठाको भन्दा झन्डै १२ डिग्री सेल्सियस फरक हुन्छ । बर्खामा बाहिरबाट यहाँ छिर्दा चिसो अनुभव हुन्छ । अनि जाडोमा भने बाहिर भन्दा कोठाभित्रको तापक्रम १२ डिग्री सेल्सियसकै हाराहारीमा बढी न्यानो हुन्छ ।
शिक्षक ।
साना साना बालबालिकाहरुलाई विद्यालय आउने बानी बसाउन कक्षा एक र कक्षा दुईका विद्यार्थीलाई यस भवनमा राखिएको छ । घरमा बस्दा गर्मी बढी हुने भएकोले शितलमा बस्नकै लागि केटाकेटीहरु विद्यालय आउने गरेका छन । त्यसैले अहिले कक्षा कोठामा विद्यार्थीको चाप निक्कै छ । गर्मी धेरै हुँदा अरु कक्षाका विद्यार्थी समेत यही भवनमा आइपुग्छन् ।
शिक्षक
यो घर बनाउने तरिका फरक छ । माटो, सिमेन्ट र वालुवा मिसाएर बनाएको इटा यसमा प्रयोग गरिएको छ । यसरी इटा बनाउँदा यसलाई पोल्नु हुँदैन । बरु घाममा सुकाउनु पर्छ । वातावरणीय हिसाबले हेर्ने हो भने यस्तो इटा पोलेर बनाएको इटा भन्दा आठ गुणा बढि स्वच्छ हुन्छ ।
शिक्षिका ।
सरकारले तराईमा एउटा यस्तै स्कुल भवन बनाउन ६ लाख रुपैयाँ खर्च गरिरहेको छ । यो भवन चाहिँ डेनमार्कबाट आएका विद्यार्थिहरुले बनाएका हुन । उनीहरुले यो भवन बनाउन साढे सात लाख रुपैयाँ खर्च गरे ।

जय प्रसाद आचार्य, जिल्ला शिक्षा अधिकारी, बर्दिया
सामान्य भवन भन्दा डेढ लाख बढी खर्च लाग्ने भएपनि यो भवन कम समयमा बनाउन सकिन्छ । यो घर जम्मा २० दिनमा तयार भएको हो ।
जय प्रसाद आचार्य, जिल्ला शिक्षा अधिकारी, बर्दिया ।
तराइका धेरै विद्यालयहरुमा टिनको छाना हुन्छ । त्यसैले बर्खामा कक्षाकोठा तात्छ, अनि जाडोमा त्यही कक्षा कोठा चिसो हुन्छ । छानामा टिन नभएको र पर्खालको आधा भागसम्म माटोले ढाकिएका कारण यो भवनमा भने जमिनको चिसो बसिरहन्छ । त्यसैले पनि तराईमा यो भवन उपयोगी हुन्छ ।
शिक्षक ।
बिजुली बिनाको यो एसि भवन तराइमा चिसो बनाइराख्ने एउटा सरल र प्राकृतिक उपाय हो । माटोले लिपेर घर बनाउने हाम्रो परम्परागत ज्ञानमा थोरै सुधार गरि बनाइएको यो भवन तराइका लागि निकै उपयोगी हुनेछ । अनि गर्मीमा समेत शिक्षक र विद्यार्थिले चिसोमा बसेर पढ्न र पढाउन पाउेछन ।

गाडी सरर  

अहिले मुस्ताङमा वनेको सडक पहिले पयदात्रीका लागि वनेको बाटैबाट बनेको छ । त्यसैले यहाँ पर्यटक घटेकोले नयाँ पैदल बाटो खोज्ने काम भैरहेको छ ।
 

जोड लगाके हैसे 

 कच्चि सडक धेरै गाउँमा वनेका छन् । यस्ता सडक हिउद धुलै धुलो र बर्षामा हिलै हिलो हुन्छ । हिलो सडकमा गुड्ने गाडी कति खेर कहाँ बिग्रने हो र गन्तब्य कहिले पुग्ने हो ठेगान हुदैन । 

मैले बनाउदै गरेको डकुमेन्टरीको केही भाग

मैले बनाउदै गरेको डकुमेन्टरीको केही भाग ।